Serbest Zaman ve Felsefe / Ebru Çolak

Felsefe deyince aklımıza ilk gelen uygarlık Yunanlılar’dır. Antik çağ filozofları, doymak bitmez bir merakla evrendeki her şeyi sorgulamış ve her şeye cevap bulmaya çalışmıştır. İnsanlığa önemli düşünsel miraslar bırakan bu topluluk ekonomik alanda gelişmiş ve karmaşık bir toplum yapısına sahipti. Efendi-Köle ilişkisine dayalı bu yapıda köleler; özgür vatandaşların yeme, içme, barınma gibi ekonomik ihtiyaçlarını karşılamış efendi de kalan serbest zamanını düşünsel işlere vermiştir. Köleler üretim araçlarını kullanarak ya da üretim araçlarının yerine geçerek efendilerine kendilerini düşünsel alanda geliştirme fırsatı sunmuş felsefe de böyle bir ortamda kölelerin efendilerine yarattıkları bu serbest zaman ortamında doğmuş ve gelişmiştir diyebiliriz.
Efendi-Köle ilişkisine dayalı bu eşitsizlik toplumda normal karşılanırdı. Bedeni işleri ve ticaret hor görülürken bunun tersine yöneticiler, savaşçılar, soylular ve onların yarattıkları ve yaptıkları önemli görülürdü. Antikçağ boyunca ekonomik etkinlikler hor görülürken siyaset, tüm özgür Atinalılar’ın katılımıyla gerçekleşirdi. Siyasi yaşama katılma, çözüm üretme, düşünme özgür vatandaşların işidir. Bunlar siyasi yaşama katıldıkları, çalışmadıkları ve bedenlerini yormadıkları için özgürdürler. Çalışmanın ve bedensel işlerin yalnızca kölelere ait olduğu bu toplum yapısında serbest zaman özgür vatandaşlara aittir.
Peki nedir serbest zaman? Serbest zaman; yemek, içmek, barınmak gibi zorunlu ihtiyaçların karşılandığı zaman dışındaki alandır. Serbest zaman, bireyin kendini özgür olarak tanımlayabildiği, hissedebildiği, geliştirebildiği alandır. Serbest zaman çalışmadan farklı olarak zorunlu olmayan kendi başına etkinliklerdir. Birey bir etkinliğe zorlanıyorsa ya da bu etkinlik onun kendi özgür seçimi değilse o etkinlik serbest zaman etkinliği değildir.
Toplumların ve Kültürlerin gelişmesi bu özgür zamanlarda insanın yaratıcılığını ortaya çıkaran etkinlikler sayesinde olmuştur.
Yunan toplumunda bu serbest zaman etkinliklerinden biri şölenlerdir. Şölenler'de birlikte yemek yenildikten sonra siyaset,felsefe,ahlak,edebiyat başlıkları altında belli konular tartışılırdı. Diğer serbest zaman etkinliklerinden biri de festivallerdi. Bereket Tanrısı Dionysos onuruna yılda dört kez yapılır hatta ilk defa Antik Yunan'da rastlanan Tiyatro da bu yıllık festivallerde ortaya çıkmıştır.
Antik Çağın serbest zaman etkinliklerini daha iyi anlamak için Platon ve Aristoteles'in serbest zaman konusundaki görüşlerine bakalım.
Platon'un ''Devlet'' adlı yapıtında önerdiği toplum, insanların eksiklerini tamamlamak için bir araya geldikleri ve yardımlaşarak ortaklaşa yaşadıkları bir düzendir. Bu toplum düzeninde insanlar işlerinin gereği neyse onun zamanında yapmalılar. Çünkü Platon’a göre çalışanın serbest zamanı olmaz. Günümüzde serbest zaman etkinliği olarak kullandığımız müzik, dinlenme, spor yapma gibi etkinlikler Platon'a göre ''denetlenerek'' eğitim için kullanılmalı. Platon'a göre eğitim müziğe dayanmalı. Müziğe bağlantılı olarak oyun da düzenlenmeli çünkü oyun'da kurallara uymayan çocuklar büyünce yasalara saygı göstermezler. Müzik ve oyunun düzenin bozuk yanlarını düzelteceğini savunur.Platona göre her şeyin ölçüsü düzendir. Herkes düzene uymalıdır.
Efendi-Köle, Yöneten-Yönetilen ilişkisini ortaya koyan Aristoteles'e göre bazı şeyler daha doğdukları anda böyle ayrılmıştır. Bazıları yönetecek bazıları yönetilecekti. Aristoteles de Platon gibi eğitim'de serbest zamana önem verir. Bedeni yoran uğraşları hor gören Aristoteles özgür vatandaşların bunlardan uzak durmalarını söyler. Aristoteles de müziğin önemine vurgu yapar. Serbest zaman etkinliği olarak müzik, haz kaynağı olması nedeniyle değil, doğru ve eleştirel bir değerlendirme alışkanlığı kazandırması nedeniyle önemlidir. Yani Aristoteles'e göre müzik aletini çalmadan da iyi müziği kötü müzikten ayırt edebiliriz. Müzik aletini çalanlar bunu dinleyenlere zevk vermek için yaptıklarından yani amaçları eğlendirmek olduğundan yaptıkları iş alçaltıcıdır. Aristoteles'e göre topluma yararlı olan müzik Katharsis yaratan müziktir. Çünkü Katharsis’le toplum bireye değil birey topluma ayak uyduruyordu. Katharsis’le bastırılmış duyguları ortaya dökülen birey kötülüklerden arındırılıp daha mutlu oluyordu. Bu nedenle en yararlı müzik Katharsis yaratan müziktir.
Aristoteles ve Platon'un sadece özgür vatandaşlara layık gördüğü serbest zaman ya da sadece kölelere özgü gördükleri çalışma zamanı günümüzde herkesin yaptığı etkinliklerdir.Ancak günümüzde bize verilen serbest zaman gerçekten de bizim özgürce istediğimizi seçip istediğimizi yapabildiğimiz zamanlar mı yoksa sistemin bize dayattığı herkesin serbest zamanında aynı etkinlikleri yapmak zorunda bırakıldığı bir serbest zaman mı?